Миний үед танин мэдэх, эх хэл дээрээ судлах ном зохиол ховор байсан гэж хэлэхгүй ч, ураны талаарх мэдлэг мэдээлэл хомсхон байсан нь үнэн билээ.
Иймийн учир ерөөс өөрийн үеийн геологичдод хийгээд шинэ үеийн залуу геологичид зориулж захгүй их мэдээллийн далай болсон интернетийн энэхэн хэсэгт Уран хэмээх нэгэн зүйл элемент түүнийг агуулагч нэгдлүүд тэдгээрийн эрдсийн тухайд бичиж байхаар болсон маань энэ юм.

1990-өөд оныг гарталх хугацаанд манай орны эрэл хайгуулын чиглэл аль хэдийнээ их гольдролыг олж, баялаг түүхтэй 50 гаруй жилийн олз омог, туршлагыг бий болгож чадсан билээ.

Хэдий ийм боловч бидний энэ үеийг хүртэл эрдэс баялгийн хайгуулд ураны чиглэлээр бие даан судалгааны ажлыг Монгол геологич нар ахлан авч явж байсан удаагүй юм.

Өнөөдрийг хүртэл коммунист хөшигний цаана байсан энэ ашигт малтмалын эрэл хайгуул, нөөц, тархалт зэрэг мэдээллийг олон улсын хэмжээнд буй нээлттэй мэдээллүүдээс ишлэл авч нөгөөтээгүүр нэг сэдэвт мэргэжлийн эрдэм шинжилгээний өгүүллүүдээс түүвэрлэн авсан ойлголтуудыг аль болох алдаа мадаг багатайгаар өөрийн үнэлэмжээр сорчлон хүргэж буй нь энэ билээ.

Өнөөдөр Монгол орны хэмжээнд энэ чиглэлээр хайгуул хийж буй аж ахуй нэгжүүд нь цөөнгүй бөгөөд цөмийн энергийн газарт бүртгэл бүхий 130 гаруй хайгуулын тусгай зөвшөөрлийн талбайд хайгуулын ажлыг дэлхийн хэмжээнд салбартаа эхний 10н байранд маргашгүй зогсдог нэр хүндтэй томоохон байгууллагууд хийж гүйцэтгэж байна. Хэдийгээр энэ нь сайшаалтай хэрэг авч бидний Монголын эрдэс баялгийн талаар өөр улс оронд гадаад хэл дээр олон зүйл мэдээлэл гарч буйд бид дүн шинжилгээ хийж итгэн үнэмшихэд бэрхтэй байна. Учир нь бидний мэдэж буй мэдлэг мэдээлэл маань тэр хэмжээнээс хомс билээ. Нэгэнт аж ахуй нэгжүүдийн зорилго “ашиг”, мэргэжилтнүүдийн гаргаж буй мэдээлэл “мөнгө” болсон өнөө үед ураны эрэл хайгуулын шатанд оролцож буй геологичид их төлөв анхдагч геологийн баримт мэдээлэл цуглуулахаас илүү гарахгүй, дүн шинжилгээ хийх, нарийн учигт хүрэх хэмжээнд ажиллуулахгүй байгаа нь нууц биш юм. Үүнийг ганцхан талаас нь харж бүгд учир зүйг нь олохгүй явна гэвэл мэдээж хэрэг учир дутагдалтай дүгнэлт болж таарна. Жилдээ 4 сар орчим гэртээ сууж бусад үед хээр хөдөө, хүнд хэцүү нөхцөлд ажиллаж олон зүйлийн судалгаа шинжилгээг хийж, олон газар орноор зорчиж, энэ чиглэлийн судалгааг урагш ахиулж буй цөөнгүй геологич буй нь мэдээж хэрэг. Тиймээс эрдсийн эрэлд мордсон эрхэм геологи нар дундаа ганзага нийлж яваагийнх бусад даа дуулж мэдсэн ээ хүргэх, бодол санаагаа хэлэлцүүлэгт оруулж та бүхний арвин их туршлагаас хуваалцах, мөн нийтлэн хүргэж буй мэдээллийнхээ эх сурвалжийг дурдсанаар та нөхөд контролдож засаж залруулж хэлэх нь нээлттэй байх зэрэг үүднээс энэ буланг хөтөлж байхаар шийдсэн билээ.

ОУАЭА-аас гаргасан Дэлхийн нөөцийн (Uranium 2007: Resources, Production and Demand 2008) судалгаанаас үзэхэд манай хөрш улсууд болох ОХУ 10%, Хятад улс 1.2%, Казахстан улс 15%-ын ураны нөөцтэй хэмээн дурдагдсан байна. Олон улсын энэ тайлан мэдээнд Монгол улс маань Хятадын нэгэн муж болон тэмдэглэгджээ. Эдгээр улсуудад тогтоогдсон нөөц, уран агуулагч структур, ордын тархалт зүй тогтол нь манай улсад хэрхэн мөрдөгдөх вэ ? Миронов.Ю.Б, “Уран Монголии 2007” номод дурдсан ураны муж дүүргүүд үргэлжлэл нь мөн үү ?,... ураны хуримтлалын эх сурвалж нь юу байв ?,... ямар процесс ?...

ОХУ-ын нийт ураны нөөц бүхий 3н муж область буйгаас “Читинской области” нь ураны 143.9 мян.тн нөөцтэй (Антей Аргунское Мало-Тулукуевское Октябрьское Стрельцовское) “Респ. Бурятия” муж хэсэгт ураны 11.2 мян.тн (Хиагдинское) нөөц буй нь (Состояние и использование минерально-сырьевых ресурсов Российской федерации 2007) албан ёсны эх сурвалжуудаас харагддаг. Эдгээр ураны мужууд нь өргөн уудам ОХУ-ын зөвхөн Монгол улстай хиллэдэг Дорнод, Хэнтий, Сэлэнгэ аймгуудын ар хэсгээр байрлаж байгаа нь олзуурхмаар хэрэг бөгөөд манай оронд шууд үргэлжлэх боломжтой эсэх ? Мөн манайтай ойр Зүүн хойд Хятадад байх хагарлын бүсийн протерозойн кварц дахь өндөр агуулгатай уранинитын хүдрийн ураны орд, (High grade uraninite ore in fracture zone in migmatized quartzite of early protorozoic age, Lianshanguan deposite in northeastern china.) Хойд Хятад дахь ураны хүдрийн Ордосын сав газар дахь элсэн чулууны төрлийн ураны ордууд (Dissolution rates of standstone type uranium ore in Ordos basin, China & Geology and origin of the Dongsheng uranium deposit in the Ordos basin, North China) нь өмнөд Монголын Хайрхан Хараат Нарс гэх мэт ураны ордуудын төрөлтэй ижил эсэх ? цаашлаад Баян-Өлгийн сагсай сумын улсын хилээс БУ50км зайд байх баруун хойд Хятадын Алтай зианы (алтай саяны) ураны орд, (Аршааны голын хагарлын бүс дахь гидротермаль-метасоматоз хувирлын бүсийн урантай ижил байх магадлалтай эсэх ?) түүнчлэн Хятадын Таченгийн ураны орд, Казахстан дахь Арал, Байконурын болон Семипалатинскын цацрагжилт бүхий муж дүүргүүдийн судалгаа, ураны Степное, номер-6, Заречнойе, Степногорск зэрэг ордууд Чу-Сарису дүүргийн “Инкая” ураны (Inkay uranium project ISL) төслүүд тэдгээрийн үр дүн зэргийг харьцуулан үзэж судлах. Ингэснээр манай орны ураны тогтоогдсон үйлдвэрийн нөөцийн 80% орчим нь хамаарч буй (Гурванбулаг, Нэмэр, Мардайн голын ураны ордуудын) Вулканикад агуулагдах ураны ордын төрөлд дэлхийн хэмжээний нийт нөөцийн 4%, харин Элсэн чулуун дахь ураны ордуудад 28%, Үл нийцлэгтэй холбоотой ордууд 12%, Брекчийн комплексын ордууд 16%, Метасоматит ордууд 12% байгааг харгалзан үзэж ордын агуулга болон нөөцийн хэмжээ зэргийг Австралийн болон Канадын ураны ордуудын жишгээс үзэж эрэл хайгуулын аргачлал, нөөцийн тооцоолол, баяжуулалтын технологид дүн шинжилгээ хийх шаардлага бидний өмнө урган гарч ирж байна. Байранд нь уусган баяжуулалт гэж юу вэ ? дэлхийн практикад ямар төрлийн ордод ашиглаж байна ? дэлхийд ураныг хэн баяжуулан олборлож байна вэ ? уран ямар нэгжээр ямар үнээр борлогддог вэ ? цацраг идэвхт бохирдолтод Дорнодын Мардай хотоос Баян-Өлгий аймаг илүү хордсон уу ? Эдгээр асуултуудад хариулт олохыг зорьсон судалгааны ажлын маань боломжтой хэмжээнд та бүхэнд нээлттэй байж, зарим нарийвчилсан мэдээллүүдийг та бүхэн цуврал нийтлэлүүдээс маань олж үзэх боломжтой болох билээ.

Бичсэн: Ленски